Ιστορική ανασκόπηση
Το συγκρότημα «ΑΘΗΝΑ» έχει συμβάλει σημαντικά στην βιομηχανική ανάπτυξη της πόλης του Ηρακλείου. Ο αρχικός πυρήνας του συγκροτήματος κατασκευάστηκε τα τέλη του 19ου αιώνα και λειτουργούσε ως παραγωγική μονάδα, Σαπωνοποιείο – Πυρηνελαιουργείο υπό την ιδιοκτησία Μ. Βασιλάκη, Ν. Λιαπάκη, Ταλιάνη και Αλεπουδέλη πατέρα του Οδυσσέα Ελύτη, μάλιστα τα συμβόλαια της περιουσίας Αλεπουδέλη υπάρχουν στο Υποθηκοφυλακείο του Ηρακλείου και τις τελευταίες πωλήσεις - δεκαετία ΄30 και ΄40, υπογράφει ο ίδιος ο Οδυσσέας Ελύτης.
Με το τέλος της βιομηχανικής λειτουργίας του συγκροτήματος, μετά την δεκαετία του ΄70 τα κτίρια εγκαταλελειμμένα πλέον δέχτηκαν σοβαρές επεμβάσεις που αλλοίωσαν σε πολλές περιπτώσεις την αρχική μορφή του συγκροτήματος με αποτελέσματα καταστροφικά για την μορφολογία και σε ορισμένες περιπτώσεις την στατική επάρκεια των κτιρίων.
Επίσης την ίδια περίοδο με την εγκατάσταση των νέων χρήσεων αφαιρέθηκε και καταστράφηκε ο μηχανολογικός εξοπλισμός του εργοστασίου, με αποτελέσμα να χαθεί ένα σημαντικό κομμάτι της βιομηχανικής ιστορίας της πόλης.
Τα διατηρητέα κτίρια του συγκροτήματος αλλά και τα κτίρια συνοδείας αποτελούν σημαντικό αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και σαν σύνολο αποτελούν αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 20ου αιώνα. Επιπλέον, θεωρούνται πολύτιμη ιστορική αναφορά για τη μελέτη της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της Κρήτης, η οποία αναμφισβήτητα διαμορφώθηκε παράλληλα με τις γενικότερες πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις της σύγχρονης ιστορίας της.
Το κτιριακό συγκρότημα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τις ιστορικές μνήμες της πόλης του Ηρακλείου, που στο μεγαλύτερο διάστημα του 20ου αιώνα αποτέλεσε σημαντικό βιομηχανικό κέντρο στο τομέα της μεταποίησης και επεξεργασίας των τοπικών γεωργικών προϊόντων.
Μέρος από το κτιριακό σύνολο χαρακτηρίστηκε τον Ιούλιο του 2002 ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, (ΦΕΚ 813/Β 1-7-2002).
Στην βάση των περιορισμών και του θεσμικού πλαισίου που επέβαλε η κήρυξη του συγκροτήματος βασίστηκαν και οι προβλέψεις της μελέτης αποκατάστασης η οποία αφορά στην δομική και αισθητική αποκατάσταση του ιστορικού βιομηχανικού συγκροτήματος υλοποιώντας ένα κτιριολογικό πρόγραμμα το οποίο θα εξυπηρετεί λειτουργικές ανάγκες της πόλης, με παράλληλη τήρηση των πολεοδομικών δεσμεύσεων που απορρέουν από την ένταξη του στο Ανατολικό Πολεοδομικό Κέντρο (ΑΠΚ) Ηρακλείου, καθώς και των δεδομένων που συνεπάγεται ο χαρακτηρισμός τμημάτων του συγκροτήματος σαν διατηρητέων μνημείων της νεότερης ιστορίας του τόπου.
Οι επιμέρους σκέψεις και ανησθήματα από την φάση της αποτύπωσης, καθώς και οι χειρισμοί στην φάση της αρχικής σχεδίασης, έως και τις τελικές επιλογές στην μελέτη εφαρμογής κυριαρχούνται από την μνήμη του χώρου, την απλή χωρική του δομή, τη πείκλειστη μορφολογία και την αυστηρή υλικότητα του και αναζητούσαν να αποπνεύσουν μια σύγχρονη αφηγηματική δύναμη.
Στην βάση αυτής της λογικής επιλέχθηκαν σχεδιαστικές λύσεις και χειρισμοί λιτοί, ευέλικτοι, αναστρέψιμοι. Τα υφιστάμενα κτίσματα, η σχέση των κτισμάτων με το κενό υπαίθριο περιβάλλοντα χώρο τα αδρά υλικά όπως είναι η πέτρα, το εμφανές μπετόν, το μέταλλο και το ξύλο προσεγγίστηκαν ως μια συνέχεια της ιστορικής μνήμης και έτσι το κτιριολογικό πρόγραμμα και ο τρόπος παρέμβασης και αποκατάστασης του συγκροτήματος ουσιαστικά «γεννήθηκε» σαν μια φυσιολογική συνέχεια τους.
Αυτό σημαίνει πρώτιστα ότι από την φάση της μελέτης προσδιορίστηκαν και αναδείχτηκαν τα διαχρονικά λειτουργικά χαρακτηριστικά του συγκροτήματος και έγινε προσπάθεια να ενταχθούν σε μια ενιαία λειτουργική ενότητα.
Με την ολοκλήρωση της αποκατάστασης του συγκροτήματος και τη λειτουργία του και σαν πολιτιστικό – ψυχαγωγικό κέντρο και φυσικά τη σύνδεση του με ποικίλες και πολύμορφες εκπαιδευτικές, ερευνητικές, και ψυχαγωγικές δραστηριότητες θα συντελέσει αποφασιστικά στη αναβάθμιση και της ευρύτερης περιοχής του Ανατολικού Πολεοδομικού Κέντρου και του λιμένος Ηρακλείου.
